Зеро, холиқ ҳис орқали идрок этиладиган нарсаларни йўқдан бор қилолмаса, яратувчи бўлолмайди. У ҳолда ўз иродаси билан нарсаларни вужудга келтиришдан ожиз бўлиб, вужудга келтиришга қодир бўлган нарсага бўйсунади. Демак, у азалий бўлмайди. Ўзи бир нарсани вужудга келтиришдан ожиз бўлиб, бошқага муҳтождир. Ожиз ва муҳтож эса азалий бўлолмайди. Бундан ташқари, холиқнинг воқеий маъноси йўқдан бор қилувчи демакдир. Чунки холиқ бўлишнинг маъноси - нарсалар вужудга келишда унга суяниши, у эса ҳеч нарсага суянмаслигидир. Агар у нарсаларни йўқдан бор қилолмаса, яратишдан ожиз бўлса, яратишда бошқа нарсага суяниб, бошқа нарсалар эса унга суянмай қолади. Бунинг маъноси унинг холиқ эмаслигини билдиради. Демак, холиқ бўлиш учун нарсаларни йўқдан бор қилиши ва бошқалардан беҳожат, ҳеч нарсага суянмаслиги ва ўзигина яратиш қудратига ва сифатига эга бўлиши керак. Шундан аён бўладики, яратиш учун йўқдан бор қилиш бўлиши керак. Холиқ эса йўқдан бор қилувчи бўлиши керак.
Аммо фаришталарга бўлган иймоннинг далили нақлийдир. Оллоҳ Таоло айтади:

شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلاَئِكَةُ وَأُوْلُوا الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ

– „Оллоҳ, фаришталар ва илм аҳллари адолат билан ҳукм қилгувчи ёлғиз Оллоҳдан ўзга ҳеч қандай тангри йўқлиги, фақат Унинг борлигига гувоҳлик бердилар". [3:18]
Яна айтадики:

وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَالْمَلاَئِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ

– „Балки Оллоҳга, охират кунига, фаришталарга, китобларга ва пайғамбарларга иймон келтириш яхшиликдир". [2:177]
Яна айтадики:
وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلاَئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ

– „Мўминлар ҳаммалари Оллоҳга, фаришталарига, китобларига, пайғамбарларига иймон келтирдилар". [2:285]
Яна айтадики:

وَمَنْ يَكْفُرْ بِاللَّهِ وَمَلاَئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِيدًا

– „Кимки Оллоҳга, фаришталарига, китобларига, пайғамбарларига ва охират кунига ишонмаса, демак, у жуда қаттиқ адашибди". [4:136]
Аммо китобларга бўлган иймоннинг далилига келсак, бошқа самовий китобларга нисбатан Қуръонга бўлган иймоннинг далили бошқача. Қуръон Оллоҳ тарафиданлиги ва Оллоҳнинг каломи эканлигига бўлган далил ақлийдир. Чунки Қуръон ҳис қилинадиган воқеликдир. Ақл унинг Оллоҳ тарафидан эканлигини идрок қилиши мумкин. Қуръон ўз лафзи билан арабча калом. Араблар каломдан турли шеърлар ва насрлар тўқишган. Уларнинг каломлари китобларда сақланган ва улар бир-биридан ривоят қилиниб, авлоддан авлодга ўтиб келган. Демак, Қуръон ё уларнинг каломлари туридан бўлиб, етук араб томонидан айтилган, ёки уларнинг каломи туридан бўлмай, у арабдан бошқа зот тарафидан айтилган бўлади. Демак, у араблар унга ўхшашини айта олишган ёки унга ўхшашини келтиришдан ожиз қолишган бўлади. Шунга қарамай у арабча каломдир. Агар унга ўхшашини айта олишганда, унга ўхшашини олиб келишга қодир бўлардилар. У ҳолда Қуръон уларга ўхшаш инсоннинг сўзи бўларди. У арабча калом бўла туриб, араб адиблари ва тилшунослари унга ўхшашини келтиришдан ожиз бўлсалар, демак у башарият каломи бўлмайди. Қуръонга ва араб каломларига қараган киши Қуръон сўзининг ўзига хос бир тарзи бўлиб, ундан аввал араблар ҳеч қачон бу тарзда сўзлашмаган ва сўзнинг бу услубини Қуръон тушишидан аввал ҳам, кейин ҳам унга ўхшатиб ишлатмаганини кўради. Бу нарса араблар ушбу каломни айтмаганига ва у бошқанинг сўзи эканлигига далолат қилади. Қатъийлик ва аниқликни ифодаловчи тавотур йўл билан собит бўлганки, араблар Қуръон уларни курашга чорласа ҳам унга ўхшаш бирорта сўз келтира олмаганлар. Қуръон уларга хитоб қилиб:

وَإِنْ كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ

– „Агар Биз бандамизга туширган нарсадан (Қуръондан) шак-шубҳада бўлсангиз, у ҳолда унга ўхшаган биргина сура келтиринг ва Оллоҳдан ўзга гувоҳларингизни чақиринг, агар ростгўй бўлсангиз". [2:23]
Яна айтадики:

أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ

– „Ёки «Уни (Муҳаммад) тўқиб чиқарган», дейдиларми?! Айтинг (эй Муҳаммад): «У ҳолда, агар ростгўй бўлсангизлар, Оллоҳдан ўзга кучингиз етган барча бутларни (ёрдамга) чорлаб шу (Қуръон)га ўхшаш биргина сура келтирингизлар!»" [10:38]
Яна айтадики:

أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَيَاتٍ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ

– „Ёки: «Уни (яъни Қуръонни Муҳаммад) тўқиб чиқарган», дейдиларми?! Айтинг: «У ҳолда, агар ростгўй бўлсангизлар, Оллоҳдан ўзга кучингиз етган барча бутларни (ёрдамга) чорлаб шунга ўхшаш ўнтагина «тўқилган» сура келтирингиз!»" [11:13]
Яна айтадики:

قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لاَ يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا

– „Айтинг: «Қасамки, агар бор инсу жин мана шу Қуръонни ўхшашини келтириш йўлида бирлашиб, бир-бирларига ёрдамчи бўлсалар-да, унинг ўхшашини келтира олмаслар". [17:88]
Бу очиқ чорловга қарамасдан, улар унга ўхшаш нарсани келтиришдан ожиз бўлдилар. Демак, Қуръонни араблар айтмаганлиги ва унга ўхшашини келтиришдан ожиз бўлганлиги у Оллоҳнинг каломи эканлигини исботлаяпти. Чунки у арабча калом бўлиб, араблар уни келтиришдан ожиз бўлса, уни араблардан бошқалар келтириши маҳол ишдир. У Муҳаммаднинг сўзи дейиш нотўғри. Чунки Муҳаммад (с.а.в) ҳам арабларнинг биридир. Ожизлик араб жинсига собит бўлар экан, у кишига ҳам ожизлик мансубдир.
Лафз ва жумлалардаги ифодалаш тарзига ҳар бир киши ўз асрида урф бўлган нарса ёки аввалгилардан ривоят қилинган сўзларга қараб бўйсунади. У сўз ифодасини янгилаётган пайтда янги маъно ва фикрлар учун лафз ва таъбирларни янгилайди. Аввал ҳис қилмаган нарсани гапириши маҳолдир. Қуръоннинг лафз ва жумлалардаги ифодалаш тарзи Расулуллоҳ (с.а.в) асрларида маъруф бўлмаган. Ундан олдин ҳам араблар бу ифода тарзини ишлатмаган. Демак, Расулуллоҳ (с.а.в)га ҳам инсон сифатида ҳисси тушмаган услубда гапириш маҳол. Чунки бу нарса ақлан амри маҳол ишдир. Демак, Қуръоннинг лафз ва жумлаларини ифодалаш тарзи Муҳаммад (с.а.в) тарафидан содир бўлиши мумкин эмас. Бас, у Оллоҳнинг каломи бўлиб, уни Муҳаммад (с.а.в) олиб келганлар. Бу нарса Қуръон нозил этилган пайтда ақлий далил билан собит бўлган, ҳозир ҳам шундайдир. Чунки ҳали ҳам башарият унга ўхшашини келтиришдан ожиз ва бу ожизлик бутун оламга ҳис орқали идрок қилинган ҳолда собит бўлмоқда.
Хулоса шуки, Қуръон араблар тарафидан, ё Муҳаммад тарафидан, ёки Оллоҳ тарафидандир. Чунки у арабча калом бўлиб, уни бу учаласидан бошқаси келтириши мумкин эмас. Аммо араблар тарафидан эканлиги ботилдир. Чунки улар унга ўхшашини келтиришдан ожиз бўлиб, бу ожизликларини тан олдилар. Уларнинг ҳозиргача ожизлиги у арабларнинг каломи эмаслигига далилдир. Демак, ё Муҳаммад ёки Оллоҳ тарафидан бўлади. Аммо унинг Муҳаммад тарафидан эканлиги ботилдир. Чунки у ҳам арабларнинг бири. Инсоннинг ақли қанчалар етук бўлмасин, у ўз асридан чиқиб кета олмайди. Агар араблар ожиз экан, уларнинг бири бўлган Муҳаммад (с.а.в) ҳам ожиз бўлади. Шу билан бирга мутавотир йўл билан Муҳаммад (с.а.в)дан ривоят қилинган: «Кимки қасд билан мен ҳақимда ёлғон гапирса, жойини жаҳаннамдан тайёрласин» деганларидек ҳадислар борки, бу ҳадисларни, яъни Муҳаммаднинг каломи Қуръон каломи билан солиштирилса, бу икки калом ўртасида ҳеч қандай ўхшашлик топилмайди. Бу нарса далолат қиладики, албатта Қуръон Муҳаммаднинг сўзи эмас, балки Оллоҳнинг каломидир.
Оламдаги жамики шоир, ёзувчи, файласуф ва муфаккирлар ўз услубларини баъзи бир заифликлар билан бошлайди. Улар етук даражага етгунларига қадар услублари аста-секин такомиллашиб боради. Уларнинг каломида чала ифодалар ва баъзи бир саёз фикрлари мавжуд бўлиши билан бирга, услублари гоҳ заифлашиб, гоҳ қувватланиб туради. Аммо Қуръон нозил бўла бошлаган аввалги кунидан, яъни «Роббингиз номи ила ўқинг» оятидан бошлаб охирги «Эй мўминлар, Оллоҳдан қўрқинг ва рибодан қолган нарсани ташланг» оятигача услублари, фикрларининг олийлиги ва ифодалаш қувватлари балоғат ва фасоҳатда ниҳоят даражада етук эканини кўрасиз. Унда бирорта саёз ифода ва бирорта енгил фикрни топмайсиз. Балки у битта бўлак бўлиб, барчаси умумий ва батафсил услубда битта жумла кабидир. Бу нарсалар унинг маъно ва ифодаларда зиддиятларга рўбарў бўладиган башарият каломи эмаслигини, балки олам Яратувчисининг каломи эканлигини англатади.
Бу Ислом иймон келтиришни талаб қилган самовий китоблар ичида Қуръонга бўлган иймон хусусидадир. Аммо бошқа самовий китобларнинг далили нақлийдир.
Оллоҳ Таоло айтадики:

يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي أَنزَلَ مِنْ قَبْلُ

– „Эй мўминлар, Оллоҳга, Унинг пайғамбарига ва шу пайғамбарига нозил қилган Китобига ҳамда илгари нозил бўлган Китобларига иймонингиз комил бўлсин". [4:136]
Яна айтади:

وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَالْمَلاَئِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ

– „Балки Оллоҳга, охират кунига, фаришталарга, китобларга ва пайғамбарларга иймон келтириш яхшиликдир". [2:177]
Яна айтади:

وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ

– „Сизга эса (эй Муҳаммад), ўзидан олдинги китоб(ларни) тасдиқлагувчи ва у (китоблар) устида гувоҳ бўлган бу Китобни ҳаққирост нозил қилдик". [5:48]
Яна айтади:
وَهَذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ

– „Бу (Қуръон) бир муборак, ўзидан олдинги китобларни тасдиқлайдиган Ўзимиз нозил қилган Китобдир". [6:92]
Яна айтади:

وَمَا كَانَ هَذَا الْقُرْآنُ أَنْ يُفْتَرَى مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ

– „Ушбу Қуръон Оллоҳдан ўзга биров томонидан тўқилган бўлиши мумкин эмас, балки у ўзидан аввалги (Таврот, Инжил каби) нарсаларни тасдиқловчи Китобдир". [10:37]
Аммо пайғамбарларга бўлган иймоннинг далили Саййидимиз Муҳаммад (с.а.в)нинг далилига нисбатан бошқа пайғамбарларникидан фарқ қилади. Саййидимиз Муҳаммад (с.а.в)нинг пайғамбарлигига далил нақлий эмас, ақлийдир. Чунки пайғамбарликни даъво қилгувчи кишининг пайғамбарлигига далил унинг ўз рисолатига далил қилиб келтирган мўъжизаси ва уни қувватловчи шариатидир. Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в)нинг рисолатлари ва нубувватларига далил Қуръон ва у киши олиб келган шариат. Қуръоннинг ўзи мўъжиза бўлиб, ҳанузгача шундайлигича қолмоқда. Қатъий аниқ далил бўлган мутавотир йўл билан исботланганки, Қуръонни Муҳаммад (с.а.в) олиб келган ва у Оллоҳнинг шариатидир. Оллоҳнинг шариатини анбиё ва расуллар олиб келади. Демак, бу Муҳаммад (с.а.в) Оллоҳ тарафидан бўлган набий ва расул эканлигига ақлий далилдир.
Аммо бошқа пайғамбарларнинг мўъжизалари тугаб, ўтиб кетган. Ҳозирги кунда мавжуд китобларнинг Оллоҳ тарафидан эканлигига эса ақлий далил йўқ. Чунки бу китоблар Оллоҳ тарафидан эканлигини қувватловчи мўъжиза тугаган. Шунинг учун Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в)дан бошқа бирор пайғамбарнинг пайғамбарлигига ақлий далил йўқ. Лекин уларнинг пайғамбарлиги нақлий далил билан собитдир.
Оллоҳ Таоло айтади:

آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلاَئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ

– „Пайғамбар ўзига Парвардигоридан нозил қилинган нарсага иймон келтирди ва мўминлар ҳам (иймон келтирдилар). Оллоҳга, фаришталарига, китобларига ва пайғамбарларига иймон келтирган ҳар бир киши (айтади): «Унинг пайғамбарларидан бирон кишини ажратиб қўймаймиз". [2:285]
Яна айтади:

قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنزِلَ إِلَيْنَا وَمَا أُنزِلَ إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَى وَعِيسَى وَمَا أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ

– „Айтингиз (эй мўминлар): Оллоҳга ва бизга нозил қилинган китобга ва Иброҳим, Исмоил, Исҳоқ, Яъқубга ва ўша уруғ-авлодга нозил қилинган нарсаларга, Мусо ва Ийсога берилган нарсаларга ва барча пайғамбарларга Парвардигор тарафидан берилган нарсаларга ишондик. Биз улардан бирортасини ажратиб қўймаймиз ва биз у зот (Оллоҳ Таоло)га бўйинсунувчилармиз". [2:136]
Қиёмат кунига бўлган иймоннинг далили эса ақлий эмас, нақлийдир. Чунки қиёмат кунини ақл идрок қила олмайди.
Оллоҳ Таоло айтади:

وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ

– „Барча қишлоқлар (ва шаҳарларнинг) онаси-маркази бўлмиш (Макка аҳлини) ҳамда унинг атрофидаги кишиларни (охират азобидан) огоҳлантиришингиз учун Ўзимиз нозил қилган Китобдир. Охиратга иймон келтирадиган кишилар унга ҳам иймон келтирадилар". [6:92]
Яна айтади:

فَالَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنكِرَةٌ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ

– „Бас, охиратга иймон келтирмайдиган кимсаларнинг кўнгиллари (Оллоҳнинг якка-ягона эканлигини) инкор қилур, (уларнинг) ўзлари мутакаббир кимсалардир". [16:22]
Яна айтади:

لِلَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ

– „Охиратга иймон келтирмайдиган кимсалар энг ёмон сифат эгаларидир". [16:60]
Яна айтади:

وَأَنَّ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا

– „Шунингдек, охиратга ишонмайдиган кимсалар учун аламли азоб тайёрлаб қўйганимизни(нг) ҳам хушхабарини берур". [17:10]
Яна айтади:

فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ نَفْخَةٌ وَاحِدَةٌ  وَحُمِلَتِ الأَرْضُ وَالْجِبَالُ فَدُكَّتَا دَكَّةً وَاحِدَةً  فَيَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ  وَانشَقَّتِ السَّمَاءُ فَهِيَ يَوْمَئِذٍ وَاهِيَةٌ  وَالْمَلَكُ عَلَى أَرْجَائِهَا وَيَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَمَانِيَةٌ  يَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لاَ تَخْفَى مِنْكُمْ خَافِيَةٌ

– „Бас, қачон сур бир бор чалинганида. Ва еру тоғлар (ўз жойларидан) кўтарилиб, (бир-бирларига) бир бор урилиб (чилпарчин бўлганида). Ана ўша кунда воқеа воқе (қиёмат қойим) бўлур! Ва осмон ёрилур! Чунки (осмон) у Кунда заиф бўлиб қолур! Ва фаришталар (осмоннинг) чор атрофида (Оллоҳнинг амрига мунтазир бўлиб) турурлар. Уларнинг устида Парвардигорингизнинг аршини у Кунда саккиз (фаришта) кўтариб турур. Ўша кунда сизлар (ҳисоб-китоб учун Оллоҳга) кўндаланг қилинурсизлар, сизларнинг бирон сирингиз махфий қолмас". [69:13-18]
Расулуллоҳ (с.а.в) айтадилар: «Иймон бу - Оллоҳга, фаришталарга, китобларга, Оллоҳга йўлиқишга, расулларга ва қайта тирилишга иймон келтиришдир».
Мана шу беш нарса иймон келтириш вожиб бўлган ишлардир. Шахс шу беш нарсанинг ҳаммасига ҳамда қазо ва қадарга иймон келтирса, мусулмон ҳисобланади.
Оллоҳ Таоло айтади:

يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي أَنزَلَ مِنْ قَبْلُ وَمَنْ يَكْفُرْ بِاللَّهِ وَمَلاَئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِيدًا

– „Эй мўминлар, Оллоҳга, Унинг пайғамбарига ва шу пайғамбарига нозил қилган Китобига ҳамда илгари нозил бўлган Китобга иймонингиз комил бўлсин. Кимки Оллоҳга, фаришталарига, китобларига, пайғамбарларига ва охират кунига ишонмаса, демак, у жуда қаттиқ адашибди". [4:136]
Дарҳақиқат, Қуръон ва ҳадис мана шу беш нарсага иймон келтиришни талаб қилганидек, улардан бошқа нарсага худди шундай - номма-ном ва очиқ ҳолда иймон келтиришни талаб қилмаган. Балки субути қатъий ва далолати қатъий бўлган нусусларда фақат мана шу беш нарса келган.
Тўғри, баъзи ривоятлар Жаброилнинг ҳадисида қадарга бўлган иймон ҳақида келган. Унда айтиладики: «Айтдики, қадарнинг яхшиси-ю ёмони Оллоҳдан эканига иймон келтиринг». Лекин у оҳод хабар бўлиб, бу қадардан мурод Оллоҳнинг илмидир, тушунчалар турлича бўлган қазо ва қадар масаласи эмас. Аммо мана шу исм ва атама билан тушунчаларда ихтилоф юз берган қазо ва қадарга иймон келтириш масаласи ҳақида қатъий насс келмаган. Лекин унинг бу номига иймон келтириш ақидадандир, у иймон келтириш вожиб бўлган ишлардан. У бу исм ва атама билан саҳобалар асрида машҳур бўлган эмас. Шу исм ва атама билан келганига саҳиҳ насс келмаган. Балки у тобеинлар асрининг аввалида машҳур бўлиб, ўша вақтдан бери баҳс қилиб келинмоқда. Уни баҳс ўрнига қўйганлар мутакаллимлардир. «Қазо ва қадар» исми ва атамаси билан биринчи ҳижрий аср ниҳоясига етиб, илми калом пайдо бўлмасдан олдин мавжуд бўлмаган ва уни мутакаллимлардан