Хунрезликни яшириш санъати (6)

Элин Ёнсон (Elin Jonsson)

Андижон воқеаларини ўз кўзи билан кўрган швед журналисти Элин Ёнсоннинг “Konsten att dölja en massaker” (”Хунрезликни яшириш санъати”) асари яқинда Швециядаги “Эрсатс” нашриёти томонидан чоп этилди. 2005 йилги 13 май воқеалари гувоҳлари билан суҳбатлар ва ушбу воқеага нисбатан турли муносабатлар ёритилган бу асар ўзининг ҳаққоний далиллар асосида қурилгани билан диққатга сазовордир.
Айни пайтда Швецияда яшаётган Муқим Маҳмуд Элин Ёнсоннинг бу китобини ўзбек тилига ўгира бошлади. Китоб ношири - “Эрсатс” нашриёти асарнинг ўзбек тилидаги таржимасини фақат “Янги Дунё” саҳифаси орқали эълон қилинишига розилик билдирди.
Китоб таржимаси швед тилидаги асл нусха билан бирга бериб борилади. Бундан мақсад швед тилини ўрганаётган ҳамюртларимизнинг бу тил имкониятлари ва руҳиятини тушуниб етишларига кўмаклашиш ҳамдир.

Flera demonstranter kräver att Andizjans borgmästare ska komma och lyssna samt förmedla Andizjanbornas åsikter till president Karimov. Några försöker få tag i honom på sina mobiler, men ingen av stadens politiker kommer. Det är lång kö till mikrofonen.

Кўпчилик намойишчилар Андижон ҳокими келиб, уларни эшитишини ҳамда воситачилик қилиб, андижонликларнинг фикрларини президент Каримовга етказишини талаб қилдилар. Айрим кишилар ўзларининг мобилтелефонлари орқали у билан боғланишга уриниб кўрдилар. Лекин шаҳар сиёсатчиларидан биронтаси ҳам келмади. Гапирмоқчи бўлиб, микрофонга навбатга турганларнинг кети узилмас эди.

Gulsora vill också tala, hon vill berätta om sin man som av med jobbet, om sonen som är sjuk, om operationen som krävs för att han ska bli frisk, men som de inte har råd med. Om gasräkningen hon inte kan betala. Fast det hinner aldrig bli hennes tur.

Гулсора ҳам гапирмоқчи эди. У эрининг ишсизлиги, ўғлининг касаллиги, тузалиши учун операция қилиниши лозимлиги, бироқ унда бунга имкон йўқлиги, ҳатто газ учун ҳам пул тўлай олмаётгани ҳақида сўзлаб бермоқчи бўлганди. Лекин унинг навбати етиб келиши амри маҳол эди.

Aziz är en ung man med lugn, mörk röst och djupt liggande, lite vemodiga ögon som bor med sin familj strax intill hokimiatet. Hans fru Nodira är en ytterst späd kvinna, runt 30, med intelligent blick och snabba rörelser. Hon är släkt med en av de 23 affärsmännen.

Азиз кўзлари маъюсгина боқадиган, сипо йигит эди. У ўз оиласи билан ҳокимиятнинг шундоққина ёнида яшарди. Унинг хотини ўта озғин, ўткир нигоҳли, чаққон ҳаракатланадиган Нодира 23 тадбиркорлардан бирининг қариндоши эди.

På morgonen den 13 hör Aziz från en högtalare på torget att Karimov ska komma till staden. Han nås också av de öppenhjärtiga talen om ekonomiska och sociala problem, och han känner igen sig i det som sägs.

Ўн учинчи куни эрталаб Азиз майдондаги микрофондан Каримовнинг шаҳарга келиши ҳақидаги гапларни эшитди. Шунингдек иқтисодий ва ижтимоий муаммолар ҳақидаги самимий айтилаётган нутқлар ҳам унга эшитилиб турди. Айтилаётган гаплар унга таниш эди.

”Jag har också ekonomiska bekymmer, alla statliga jobb har försvunnit eller så betalas inte lönerna ut”, berättar han senare. ”Och det är svårt att klara sig inom den privata sektorn. Det är verkligen svårt att försörja sig i Uzbekistan. Jag ville också säga vad jag tyckte.”

“Менда ҳам иқтисодий ташвишлар бор эди, давлат ишларининг ҳаммаси йўқ бўлиб кетганди, қолганларида ҳам етарли ойликлар берилмас эди”, деб ҳикоя қилади у кейинчалик. “Хусусий секторда ҳам бирор ишнинг уддасидан чиқиш амри маҳол. Ҳақиқатда Ўзбекистонда тирикчилик ўтказиш ўта оғир. Мен ҳам ўзимнинг мулоҳазаларимни айтмоқчи бўлгандим”.

Aziz går till torget. När han inte kommer tillbaka, går Nodira ut tillsammans med hans syster Rano för att leta efter honom.

Азиз майдонга кетди. Қайтиб келавермагач, Нодира қайинсинглиси Раъно билан бирга уни қидириб борди.

Dilsjod, en gänglig och enkel man med ett på gränsen till naivt, öppet ansikte, kommer till Baburtorget klockan tio. Han går hem knappt en timme innan soldaterna inleder stormningen och återvänder först nästa förmiddag. Han säger att han deltog i demonstrationen för att han är intresserad av politik och för att han var nyfiken. ”När jag kom till torget vaktades hokimiatet av sextio, kanske sjuttio män med automatvapen. De sa till folk att inte stå nära dem eftersom de hade vapen, utan i stället delta i demonstrationen vid monumentet.”

Новчадан келган, кўнгилчан, очиқ юзли, соддагина Дилшод Бобур майдонига соат ўнда келди. Аскарлар ҳужум бошлашларидан бир соатча олдин уйига кетди. Эртаси куни эрталаб яна қайтиб келди. У ўзининг қизиқувчанлиги, жумладан, сиёсатга қизиқиши туфайли намойишга келганини айтади. “Мен келган пайтимда ҳокимият олтмиш ёки етмиш нафар автомат кўтарган кишилар томонидан қўриқланарди. Улар одамларга, бизнинг қўлимизда қурол бор, шунинг учун бу ерда турманглар, унинг ўрнига ҳайкал ёнидаги намойишда иштирок этинглар, дейишарди”.

Dilsjod gör som han blir tillsagd – han lämnar de beväpnade männen vid hokimiatet och går för att lyssna på talarna. ”Folk sa vad de tyckte och tänkte. Någon sa att det är omöjligt att överleva på de låga lönerna. En kvinna berättade att hon hade sju barn och att hennes lön på 3000 sum (20 kronor) bara räckte till bussbiljetter, att hennes barn inte fick mer än var sin brödkaka om dagen. Några äldre berättade att de inte fick ut sina pensioner, att myndigheterna alltid säger att de är skyldiga en massa pengar för el och vatten. De sa att de var trötta på att tjänstemännen stal från dem.”

Дилшод уларнинг айтганини қилиб, намойишчилар ёнига борди ва нутқларни тинглади. “Одамлар ўз ўйларини, фикрларини айтардилар. Кимдир маошларнинг озлиги, яшаш учун етарли эмаслиги ҳақида сўзлади. Бир аёл ўзининг етти фарзанди борлиги, ойлиги эса 3000 сўм эканлиги, бу пул автобус билетигагина етиши, фарзандлари кунига бир бухонка нондан бошқа нарса емаётганини айтди. Айрим қариялар ўзларининг пенсияларини ололмаётганлари, давлат идоралари ходимлари ҳар доим катта миқдордаги пулларнинг электр ва сувга кетаётганини рўкач қилишларини гапирдилар. Улар ўз пенсияларидан ходимлар уриб қолаётганларидан чарчаганликларини ҳам билдирдилар”.

Ju öppnare folk talar om tidigare tabubelagda ämnen, desto fler är det som vill dela med sig av sina erfarenheter. Flera av de utsläppta fångarna går upp och berättar om sina upplevelser i fängelset.

Ўтмишдаги ишларни гапирганлар қанчалик бўлса, ўзининг тажрибаларини айтиб, ўртоқлашмоқчи бўлганлар ҳам улардан кам эмасди. Қўйиб юборилган маҳбусларнинг кўпчилиги қамоқхонадаги воқеалар ҳақида сўзладилар.

”De berättade hur illa de behandlades, att de torterades och att maten de fick mest liknade varmt smutsigt vatten. En man sa att han dömts till 25 år, att han inte hade något att leva för, men att han var beredd att strida för folket”, minns Dilsjod. Han menar också att det direkt syntes vilka som kom raka vägen från fängelset eftersom de var magra och väldigt bleka.

Улар ўзларига нисбатан нақадар ёмон муносабатда бўлингани, қийноққа солинганлари, бериладиган овқатлар ювиндидан фарқ қилмаслиги ҳақида гапирдилар. 25 йилга ҳукм қилинган бир маҳбус ўзининг яшаш учун ҳеч нарсаси қолмагани, бироқ халқ учун курашишга тайёр эканини айтди”, деб эслайди Дилшод. Унинг фикрича, маҳбуслар тўппа-тўғри қамоқхонадан ўта озғин ва ранглари оқарган ҳолда келганлари боис бу гапнинг ҳақиқатлиги шундоққина кўриниб турарди.

Gulsora ser även två kvinnliga före detta fångar framträda: ”De berättade att till och med femtonåringar torterades och förnedrades, att kvinnorna som satt i cellerna bredvid grät och bad vakterna att åtminstone inte slå barnen.”

Маҳбуслар гапиришларидан олдин Гулсора икки аёлни кўрганди. “Улар ҳатто ўн беш ёшли болалар ҳам қийноққа солиниб, таҳқирланаётганлари ва уларнинг ёнидаги камераларда ўтирган аёллар соқчиларга, ҳеч бўлмаса ёш болаларни урманглар, деб ялинганлари ҳақида гапирдилар”.

De bleka, frisläppta fångarna gör intryck också på Hafiza, en medelålders Andizjanbo med ansiktet fårat av fattigdom, men med nyfikna, pigga ögon. Hon har hört av grannarna att folk samlas på torget och blir nyfiken. Hennes barn avråder henne från att gå dit. De har hört att det är skottlossning på stan och är rädda för att hon ska bli skjuten. Hafiza struntar i varningarna och kommer till torget vid tolv, två timmar efter Dilsjod. Åsynen av de beväpnade männen vid hokimiatet skrämmer henne till en början.

Ранглари оқариб кетган, эндигина озодликка чиққан бу маҳбуслар ўрта ёшли бўлишига қарамасдан қашшоқлиги туфайли юзига ажин тушиб улгурган бўлса-да, ғайрати сўнмаган, тийрак кўзли Ҳафизада ҳам таассурот қолдирдилар. У қўшниларидан халқ майдонга йиғилганини эшитиб, қизиқиб қолди. Фарзандлари уни майдонга бормасликка ундадилар. Улар шаҳарда отишма бўлганини эшитгандилар. Шунинг учун оналарига бирор кор-ҳол бўлишидан хавотирландилар. Ҳафиза уларнинг огоҳлантиришларига эътибор қилмай соат ўн иккида, Дилшоддан икки соат кейин майдонга келди. Дастлаб у ҳам ҳокимият олдидаги қуролли кишиларни кўриб, қўрқиб кетди.

”Men när de sa att de inte skulle skjuta på vanligt folk gick jag närmare. De kallade sig själva för bröder i islam och var klädda i vanliga kostymer. Jag kände igen dem, de var allihop från Andizjan.”

”Лекин улар, биз оддий халқни отмаймиз, дейишгач, мен яқинроқ бордим. Улар ўзларини исломий биродарлар, деб таништирдилар. Эгниларига оддий костюм кийиб олгандилар. Улардан биронтасини ҳам танимадим. Ҳаммалари андижонликлар экан”.

Nu är det närmare 10 000 människor på det stora torget och talen fortsätter. Två kameramän spelar in demonstrationen från olika platser. Deras upptagningar klipps sedan ihop, vilket gör det närmast omöjligt att tidsbestämma varje enskild händelse annat än utifrån solens läge.

Мана ҳозир катта майдондаги одамларнинг сони 10 000га яқинлашиб қолди. Нутқ сўзлашлар ҳамон давом этмоқда. Фотоаппарат кўтарган икки киши намойишни турли тарафдан суратга олмоқда. Кейинроқ уларнинг тасвирлари қирқиб олинганда қуёш нури тушиб турган жойлардаги ҳодисалардан бошқа ҳеч бир ҳодисанинг вақтини деярли аниқлаб бўлмади.

En snaggad ung man med skäggstubb och mörka kläder höjer ett automatvapen i luften och ropar, redan hes efter allt skrikande. Han säger att han tillhör en grupp på hundra till hundrafemtio beväpnade personer som redan förlorat tjugo till trettio medlemmar i nattens strider. Han menar att han är beredd att offra sitt liv för folket som samlats på torget.

Сочи олинган, қисқа соқолли, қора кийимли бир йигит автоматни юқори кўтариб, овози хириллаб қолгунича қичқирарди. Унинг айтишича, у юз-юз эллик кишидан иборат бўлган бир гуруҳга алоқадор бўлган, тунда бўлиб ўтган жангда бу гуруҳ ўзининг йигирма-ўттиз нафар аъзоларини йўқотган. Майдонга тўпланган халқ учун ўз жонимни қурбон қилишга тайёрман, деди у.

Danijar Akbarov är känd i staden för att alltid haft för lätt att ta till nävarna. Han har suttit i fängelse efter att ha misshandlat en person till döds på marknaden. Nu har han sluppit ut under nattins fritagning. ”För Gud!” ropar Akbarov. ”För våra barns framtid, för era rättigheter!”

Дониёр Акбаров шаҳарда муштини ишлатишга суяги йўқлиги билан машҳур. У бозорда бир одамни ўласи қилиб ургани учун қамоқда ўтирганди. Мана ҳозир кечаги ҳаракатлар туфайли озодликда юрибди. “Худо учун!”, деб қичқиради Акбаров. “Болаларимиз келажаги учун, сизларнинг ҳуқуқларингиз учун!”

”Tusentals av våra kvinnor försvinner i Dubai och Ryssland”, fortsätter han och syftar på den utbredda människohandeln. ”Hur kan vi tillåta det? Vi är väl män!”

“Минглаб аёлларимиз Дубай ва Россияларда йўқ бўлиб кетишяпти”, дея сўзини давом эттиради у мамлакатда кенг тарқалган одам савдоси масаласига ишора қилиб. “Бунга қандай қилиб йўл қўйишимиз мумкин? Ахир биз эркакмиз-ку!”

Människorna nedanför svarar med ett vrål.

Ундан таъсирланган пастдаги одамлар унинг қичқириғига жўр бўлардилар.

”Låt inte blodet flyta, de här soldaterna är också våra bröder, de kommer inte att skjuta på er. Men oss kan de utplåna på en minut. En raket – så dör hundra av oss, för er skull.”

“Қон тўкилишига йўл қўйманг, аскарлар ҳам ўзимизнинг биродарларимиз, улар бизни отгани келмаган. Агар исташса, улар бизни бир дақиқада йўқ қилиб ташлашлари мумкин. Битта ракета биздақалардан юзтасини ўлдиради”.

”Offra er själva, låt inte folket straffas”, höjs en röst ur folkmassan.

“Фақат ўзингларни қурбон қилинглар, халқнинг жабрланишига йўл қўйманглар”, дея ҳайқирарди халойиқ орасидан келаётган бир овоз.

Швед тилидан Муқим Маҳмуд таржимаси.

(Давоми бор).

Хунрезликни яшириш санъати (24)

Хунрезликни яшириш санъати (23)