Қирғизистон яхшими, ё Қипчоғистонми?

Ёхуд Қирғизистон миллатчилик ботқоғидан қачон қутулади?

Мухтор Алиев, эркин журналист.

Қирғизистондаги кейинги воқеалар мамлакатда ўрта аср қоидалари асосида ҳокимият талашуви юз бераётганини ошкор қилиб қўйди, бошқача айтганда, ҳокимият учун курашаётганлар қандай бўлса ҳам, ўз уруғи вакилининг ҳукмрон бўлиши учун курашмоқдалар. Мухолафатдагилар Бакиевни дунган деган хабар тарқатишиб, элни чалғитган эди. Аслида у қипчоқ эди. Унинг келиб чиқиши дунганларга бориб тақалишини ҳозирча ҳеч ким исботлагани йўқ. Лекин у тейит уруғига мансублиги аниқ. Тейитлар ичкилик ҳисобланади. Қирғизлар ўз уруғларини ўнг, сўл ва ичкилик, деб номланган уч гуруҳга бўладилар. Ичкилик гуруҳининг деярли 90 фоизи қипчоқлардир. Қипчоқлар, асосан, Россия, Украина, Қозоғистон, Ўзбекистон ва Қирғизистоннинг жанубида яшайдилар. Қараим-балкарлар, қорачойлар, черкеслар, қрим татарлари, дон казаклари ҳамда бугунги кунда Қозоғистон, Ўзбекистон ва Қирғизистон территориясида яшайдиган найман, кераит, мўнгўл, жалойир, қангли, манғит ва бошқа кўпгина туркий уруғлар қипчоқларга мансублигини исботлаган илмий хулосалар бор. Гап шу ердаки, қипчоқлар билан қирғизлар бутунлай бошқа-бошқа тарихга эга бўлган халқлардир. Бугунги кунда Қирғизистон тарихида қирғиз сифатида кўрсатилаётган Барсбек ёхуд Бейбарс, Юсуф (Нусуп), Алимбек додхоҳ, И. Раззаков, А. Масалиев каби тарихий шахсларнинг миллати қирғиз эмас, балки қипчоқ ҳисобланади. Қолаверса, XIX асрнинг ўрталарида ҳам найман, бағиш, қирқ, мўнгўл, турк каби туркий уруғлар қирғизлар таркибига кирган эмас. Улар алоҳида уруғлар ҳисобланган. Бу ҳақда В. Наливкин ўзининг "Қўқон хонлигининг қисқача тарихи” китобида ёзган. (Қаранг: "Краткая история Кокандского ханства” Казань, 1886 г. стр. 2)
Қипчоқлар салтанати мўғуллар босқинидан кейин барҳам топганлигини тарихдан биламиз. Қолган-қутганини амир Темур парчалаб ташлади. Ана шу даврдан бошлаб улар ўз ҳокимиятини қайта тиклаш учун мунтазам ҳаракат қилиб келишади. Бу йўлда улар турли қонхўрликлардан ҳам тоймайдилар. Қирғин-барот жангларга қатнашадилар, суиқасдлар уюштирадилар. Яшаётган шартга мослашиб ўзларини турли хил номлар билан ҳам атайверадилар. Лекин қалбида ҳеч қачон қипчоқлигини унутмайдилар. Совет даврида қараим-балкарлар, қорачойлар, черкеслар ўз автоном давлат тузилишларига эга бўлганликларини, қрим-татарлари ва дон казакларининг кейинги тақдирини бошқа халқлар тарихига солиштириб кўрсангиз, аниқ хулосаларга эга бўласиз.
Октябрь тўнтаришидан кейин қипчоқлар ҳукмронлигини ўрнатиш учун бўлган ҳаракатни большевиклар Ўрта Осиёни бўлиб, унинг ичида Қирғизистон республикасини тузаётган вақтдан бошлаб кўриш мумкин. Қора қирғиз автоном области ижроия комитети раҳбарларидан бири А. Орозбеков қипчоқ эди. У Қадамжой яқинидаги Ўхна (асли Обхона) қишлоғида туғилиб, ўсган. Худди шунингдек, Ўзбекистон ССР Ижроия комититетнинг биринчи Раиси Й. Охунбобоевни ҳам қипчоқ дейишади. Аслида большевиклар Қўқон хонлиги территориясини парчалаб, Хўжанд вилоятини Тожикистонга, Чимкент вилоятини Қозоғистонга, Ўш вилоятини эса Қирғизистонга, қолганини Ўзбекистонга бериб, бу хонликни қайта тикланмаслик чораларини кўрган. Бу сиёсий қарор эди. Ўша давр сиёсий вазиятидан келиб чиқиб, бу қарорни тушунса бўлади. Шунга қарамасдан, айрим сиёсатчилар ҳозирги Ўш ва Жалолобод вилоятлари территорияларини Ўзбекистон таркибига кирмай қолишини шу икки арбобнинг қипчоқ эканлигига ҳам боғлашади. Қирғизистон Компартиясининг энг сўнгги сардори А. Масалиевнинг қипчоқларга мансублиги бу уруғ ҳокимият учун мунтазам кураш олиб борганини ҳам исботлайди.
Умуман, СССРнинг сўнгги кунларидаёқ Қирғизистонда қирғизлар билан қипчоқлар ўртасида ҳокимият учун кураш бошланган эди. Ҳокимият талашаётганлар қипчоқларни тахтдан ағдаришнинг барча амалларини ишлаб чиқишган. "Сарой тўнтариши”га қипчоқлар тайёр эмаслигини мухолафатдагилар жуда яхши билганлар. Фикримизча, бу ҳаракатга сарибағиш Т. Усубалиев бошчилик қилган. Натижада, қипчоқ А. Масалиев тахтдан кетди. Ўрнига Ч. Айтматовни қўйишмоқчи бўлди, лекин уни тоза қирғиз эмас, балки қипчоқларга яқин бўлган хитой уруғидан, онаси ҳам татар дейишди. Унинг устига Ч. Айтматов билан Т. Усубалиев бир-бирларини ёқтирмасдилар. Ана шунинг учун Ч. Айтматовнинг номзоди "сарой тўнтариши” лидерларининг назоратидан ўтмай қолди. Улар нима бўлса ҳам, ўзимиз томондан бўлсин, деган ниятда А. Акаевни президентликка кўтаришди. Кейинчалик маълум бўлишича, у расман Т. Усубалиев мансуб бўлган сарибағиш уруғидан бўлса ҳам, аслида отаси қалмоқ, онаси эса қозоқ экан. Мамлакатни бошқариш жараёнида, у қалмоқ Ф. Куловни ўз ёнига олиб келди. Бу ҳолатдан сарибағиш ва бошқа қирғиз уруғларнинг қаршилигига учраган ААА Куловни қамаб қутулди. Барибир кейинчалик қалмоқ уруғига мансуб бўлган А. Жумагуловни Бош вазир этиб тайинлади. Лекин қандай ҳолат бўлса ҳам, А. Акаев сарибағиш уруғидан бўлган кадрларни ўз атрофига тўплаган. Болот Жанузаков – Хавфсизлик кенгаши котиби, Кенешбек Душебаев – Ички ишлар вазири, Темирбек Акматалиев – Ички ишлар вазири, Анарбек Бакаев – Миллий хавфсизлик хизматининг вазири (1991-1996 йй.); Чолпон Баекова – парламентнинг вице-спикери, Конституцион суднинг раиси; Калик Иманкулов – Миллий хавфсизлик хизматининг раиси; Аликбек Жекшенкулов – Ташқи ишлар вазири, Ишенбай Кадирбеков – Госстройнинг бошлиғи – буларнинг ҳаммаси сарибағиш уруғидан эдилар.
В. Наливкиннинг тадқиқоти бўйича, XIX асрнинг ўрталарида бағиш уруғи мустақил уруғ ҳисобланган, бошқача айтганда, бағиш қирғиз уруғи эмас. Улар сарибағиш, чўнгбағиш, бағринбағиш, кутай, чўтқора каби шахобчаларга бўлиниб кетадилар. Бағишлар Фарғона водийсига XVI асрнинг бошида келиб жойлашган. Тарихий маълумотларга кўра бағиш уруғи ҳам доимо қипчоқлар билан ҳокимият талашган. Бу талашувларда ким кучли келса, ўша томоннинг байроғи остига тўпланиш одати ҳам шаклланди. Бугунги кунда бу уруғлар қирғиз уруғлари байроғининг остига тўпланган, бироқ ўзаро зимдан кураш ҳали тўхтагани йўқ. Қирғизларнинг ўзлари саяк ва мундуз уруғларини ҳақиқий қирғиз уруғлари, деб ҳисоблашларида ҳам бир хосият бор. Қирғиз уруғларининг турли муаллиф ва тадқиқотчилар таснифларида бир-биридан фарқланиши ҳам бу масалада тортишувлар кўп эканлигига мисол бўла олади.
Яна бир қизиқ факт: 1994 йили ААА томонидан уюштирилган қирғизларнинг Бутунжаҳон I қурултойига қатнашган туркиялик олим Намиқ Кемал Зайбекнинг айтишича, тушликка яқин қурултойда сўзга чиққан нотиқлардан бири, мен ҳайронман, бу қурултой қатнашчиларининг 70 фоизидан кўпи қипчоқлар экан, нега қирғизларнинг қурултойи, деб атадинглар, деб айтган. Олимнинг таъкидлашича, нотиқнинг бу гапидан кўпчилик ҳайрон ҳам бўлмаган. Лекин тушликдан сўнг қурултой ўз ишини давом эттирмаган.
Раҳматли А. Масалиев умрининг охиригача ҳокимиятни қайтариб олиш учун курашди. Уни қўллаб-қувватлаганларнинг деярли 90 фоизи республиканинг жанубидан бўлган қипчоқлар ва унга яқин уруғ вакиллари эди. Уларнинг орасида Бекмамат Осмонов Қирғизистонда қипчоқ миллатини қайта тиклаш учун астойдил ҳаракат қилган кўзга кўринган кадрлардан бири эди. Унинг ташқи кўриниши мутлақо қирғизга ўхшамасди. Келбати, узун бўйи, қирра бурни, узунчоқ юзи ва мовий ранг аралаш кўзи унинг ҳақиқий қипчоқлигидан дарак берарди. Қипчоқлар тўғрисидаги тарихий китобларда уларнинг сочлари қизғиш ва сариқ бўлиши ҳақида ёзилган. Қипчоқлар тарихини яхши билан Б. Осмонов гоҳида сочини қизғиш рангга бўяб ҳам юрарди. У ўзини мутлақо қирғиз ҳисобламаганлигини шундан ҳам билса бўлади. Ҳокимият учун курашда унинг соғлиги панд берди. Москвада юрагини операция қилдирди. Жарроҳлик амалиёти яхши ўтганига қарамасдан у вафот этди. (Оллоҳ уни раҳмат қилсин). Унинг ўлими ҳақида турли миш-мишлар ҳам йўқ эмас. Ҳозирги даврда унинг ишини акаси Шермамат Осмонов давом эттирмоқда. У "Қипчоқ миллатини қайта тиклаш бўйича республика комитети”нинг раиси ҳисобланади. Уларнинг ғояси ўз вақтида "Заман Киргизстан” газетасининг саҳифаларида акс этар эди.
Ўзи тахтга келолмаслигини тушуниб етиб, регентликни мўлжаллаган А. Масалиев иродаси бўш, икки гапнинг бирида ёлғон ишлатадиган К. Бакиевни "КЭК” ("Кыргызстан элдик кыймыли”- Қирғизистон халқ ҳаракати)нинг раҳбарлигига олиб келган. Бироқ А. Масалиев Акаевни тахтдан ағдарилганини кўролмади. Орзуси амалга ошмай туриб, бу дунёдан ўтиб кетди. "Шогирд” қипчоқ К. Бакиев тахтга чиққандан сўнг А. Масалиевга вафотидан сўнг "Қирғизистон Қаҳрамони” унвонини берди ва уни "Оқ шунқор” ордени билан мукофотлади.
Қирғизистоннинг 2007 йилда қабул қилинган Конституциясини мухолафатдагилар Коконституция, Хонституция каби ғалати номлаб билан атаб, Бакиев даврини Қўқон хонлигига, унинг айрим амалдорларини эса хонликнинг золим мингбоши ва бекларига ўхшатиб, мамлакат шимолида яшаётган қирғизларни Бакиев тузумига қарши қўймоқчи бўлишган. Ҳақиқатан ҳам БАКС ўз атрофига тўплаган Жаниш Бакиев – Давлат қўриқлаш хизмати бошлиғи, президентнинг укаси, Молдомуса Конгантиев – Ички ишлар вазири, Элмурза Сативалдиев – аввал Бош прокурор, кейин президент қошида мудофаа, хавфсизлик ва ҳуқуқ-тартибот бўйича Давлат маслаҳатчиси, Бакитбек Калиев – мудофаа вазири, Тажикан Калимбетова – вице-премьер, Адахан Мадумаров – аввал Жогорку Кенеш раиси, кейин Хавфсизлик кенгашининг котиби, Нур уулу Досбоол – давлат котиби қипчоқларга мансуб амалдорлардир. Қолаверса, вилоят губернаторларининг бир қисми, Жогорку Кенеш депутатлари, жойлардаги суд раислари ва ҳуқуқни ҳимоя қилиш идоралари бошлиқларининг кўпчилиги ҳам қипчоқлар эди. Ана шунинг учун ҳам апрель тўнтаришига бир йилга яқин вақт ўтса-да, қарама-қаршилик ҳамон давом этмоқда. Очиғини айтганда, аслида мухолафатдагилар қипчоқларга қарши яширин равишда курашни апрель тўнтаришидан кейиноқ бошлаганлар. Сабаби, мухолафат лидерлари Р. Отунбаева билан ўз манфаатини ҳамма нарсадан устун қўядиган А. Бекназаров ва вайсақи, тутуриқсиз Т. Тургуналиев қирғизларнинг саруу, О. Текебаев мундуз, Т. Сариев эса солто уруғларига мансуб одамлар. И. Масалиевнинг қамоққа олиниши ҳам шу яширин қарама-қаршиликнинг натижасидир. И. Масалиевнинг қамоққа олинишига сабаб бўлган контрреволюциянинг илҳомчиси ва уюштирувчиси У. Сидиков ҳам қипчоқларга яқин уруғдан. Қолаверса, унинг онаси ўзбек қипчоқларга мансуб. Сидиков ҳеч қачон шимолдаги қирғизлар билан келиша олмаслигини ўз фаолияти билан икки-уч марта исботлади. Сидиков ва унинг атрофидагиларни суддан чиқариб олиш учун унинг ўғли, Бакиев даврида "Манас” аэропортининг президенти бўлиб ишлаган Б. Сидиков 2 миллион "кўки”дан сарфлади, деган хабарни одамлар айтиб юришибди. Жогорку Кенешда қипчоқларнинг кидиршаа уруғига мансуб К. Ташиев ва қипчоқ уруғлари билан доим ҳамкорлик қилиб келган адигине уруғи вакиллари А. Келдибеков, М. Султанов, И. Исаков парламентда кўпчилик овозга эга бўлиб олганларидан кейин ҳокимиятдагилар уларни ўлганининг кунидан қўйиб юборишга мажбур бўлишди.
Ўзаро ҳокимият талашаётган қирғиз ва қипчоқларнинг орасига бехосдан ўзбекларнинг аралашиб қолиши улар учун кун чиқиб турганда яшин тушгандай бир воқеа бўлди. Ўзбекларнинг талаблари ҳокимият учун курашаётган қирғиз ва қипчоқларни маълум бир вақтга бирлаштирди ва ўтган йилги июнь воқеаларини келтириб чиқарди. Улар гўё ўзларини қандай кучга эга эканликларини бир-бирига намойиш этишаётгандай, аввал ўзбекларни қирдилар, кейин эса қамашни бошладилар. Катта-катталарини, бош кўтаришга ҳаракат қилиши мумкин бўлганларнинг ҳаммасини тинчитиб бўлишди. Бугунги кунда порахўр амалдорни ўлдириб кетишса ҳам, ёки хотинининг ўйнашини ўзи ўлдириб қўйиб ҳам, "буни ўзбекларнинг лидерлари уюштирди” деб, айюханнос солиб, ўзларини ёхуд ўлганларни қаҳрамон қилиб кўрсатишмоқда. Энди ўзбеклар бу ўйинда йўқ ҳисобида. Ҳокимият эса турибди. Уни талашиш бугунги кунда жуда авжига чиқди. Бир томонда адигине, бағиш каби қирғиз уруғларининг ниқоби остидаги қипчоқлар бўлса, иккинчи томонда саруулар ва унинг атрофига бириккан қирғиз уруғлари ҳокимиятга эга бўлиш учун барча имкониятларини ишга солишмоқда. Бугунги кунда ҳокимиятдаги жанжалларнинг қоқ марказида юрган О. Бабанов ҳам саруу уруғидан. Нима учун ҳам Р. Отунбаева О. Текебаевга бераман, деган коалиция тузиш бўйича иккинчи имкониятни О. Бабановга берганлигини тушунса бўлади. Сабаби, Р. Отунбаева, юқорида айтганимиздай, қирғизларнинг саруу уруғининг вакили. Ана шунданми, навбатдаги президент О. Бабанов бўлади, деган миш-мишнинг тагида ҳам жон бор. Коалициядан чиқиш ва ўз ҳукуматини тузиш ҳақидаги К. Ташиевнинг ҳаракати, Бабановга Текебаевнинг "ҳужуми”, Р. Отунбаеванинг АҚШдаги музокараларининг туб марказида ҳам аслида қайси уруғ ҳокимиятга эга бўлиб қолади, деган муаммо бор. Спикер А. Келдибековнинг фикрича, бугунги кунда миллатчилик ғояларини кўтарганлар (қарангки, уруғчилик тўғрисида, умуман, гап йўқ) Қирғизистоннинг душманларидир. Унинг бу фикри "орқалик” "Ата Журт”чи С. Жапаровдан калтак еган республика жанубидаги зўравон, яккаҳоким М. Мирзакматовга ёқмаслиги ҳам мумкин. Чунки у президент, Бош вазир ва Жогорку Кенешдан ҳам ўзини юқори тутади. Эртага Ўшда худди 10 июдагидай яна жанжал чиқариб қўйиши ҳам мумкин. Бу унга ҳеч нарса эмас. Тажрибаси ҳам, қуролли бандитлари ҳам бор.
Ҳар ҳолда шуниси аниқки, ҳали-бери мамлакатда тинчлик ва осойишталик бўлмайди. Сабаби, бир томонда иқтисодиёт ўлда-жўлда бўлса, бир томонда ишсизлик ва моддий етишмовчилик, порахўрлик авж олмоқда. Уюшган жиноий гуруҳлар эса ҳокимиятга ўз одамларини жойлаштиришга ҳаракат қилаётган бир вақтда ҳеч нарсага кучи етмаётган ҳаракатдаги ҳокимият майда жиноятчиларни ҳибсга олиб, ўзларини гўёки уюшган жиноятчиликка қарши курашаётгандай қилиб кўрсатмоқда. Аслида эса ўз шериклари бўлган уларнинг катталарини яшринишга шароит тузмоқдалар. Халқнинг ташвиши эса тобора кўпаймоқда. Бу кетишда аҳолининг иқтисодий аҳволи ҳали-бери яхшиланмайди. Сабаби, бугунги бошқарувчиларнинг орасида Қирғизистоннинг оддий халқини ўйлаган арбоб йўқ ҳисобида. Ўшдаги ресторанда депутатларнинг кўрсатган томошаси ҳозирги ишлаётган Жогорку Кенешнинг даражасини кўрсатса, Ташиевнинг "заҳарланиш” воқеаси ва "Мегаком”даги машмашаларга боғлиқ сценарийлар Жогорку Кенеш ва ҳукуматда қандай ҳийлагар шахслар тўпланганини далилламайдими? Бу ҳолатларни кўриб яқин ўртада мамлакатда яхши ўзгаришлар бўлишига ҳеч ким ишонмайди ҳам.
Мигранян, Князев ва уларга ўхшаган экспертларнинг Қирғизистон 2014 йилда давлат сифатида йўқ бўлиб кетади, деб башорат қилишганига ҳам анча вақт бўлди. Улар суянган иқтисодий ва сиёсий сабаблар асосида мамлакатда давлатчиликка барҳам топишига унчалик ишониб бўлмайди. Лекин қирғизлар билан қипчоқлар ўртасидаги кураш яқин 2-3 йилда очиққа чиқиб, Қирғизистон Қипчоғистонга айланиши мумкин. Унда бу давлат узоқ йиллар давомида яшашига ишонса бўлади.

www.yangidunyo.com