إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالأَرْضِ لآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

– „Албатта, осмонлар ва ернинг яратилишида, кеча ва кундузнинг алмашиб туришида, денгизда одамларга керакли нарсаларни олиб юрган кемаларнинг (сузишида) ва Оллоҳ осмондан туширган ва у сабабли ўлик ерни тирилтириб, бор жонзотни тарқатиб-ёйиб юборган сув (деган неъмат)да ва шамолларнинг йўналтирилишида, осмон ва ер орасидаги итоатгўй булутда - (буларнинг ҳаммасида) ақлли кишилар учун оят-аломатлар бордир". [2:164]
Оллоҳ айтади:

أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيْرِ شَيْءٍ أَمْ هُمُ الْخَالِقُونَ  أَمْ خَلَقُوا السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ بَل لاَ يُوقِنُونَ

– „Балки улар ҳеч нарсадан (яъни Яратгувчисиз) яралиб қолгандирлар?! Ёки улар ўзлари яратгувчимиканлар-а? Балки осмонлар ва ерни ҳам улар яратгандирлар?! Йўқ, улар ишонмаслар!" [52:35-36]
Демак, ақл Оллоҳнинг борлигини идрок этади ва у иймон учун йўл қилиб олинади. Ислом ақлни ишлатишни, уни Оллоҳ Субханаҳу ва Таолонинг борлигига иймон келтиришда ҳакамлик қилишни буюрди. Шунинг учун Оллоҳнинг борлигига далил ақлий далилдир.
Олам қадимий, азалий, унинг аввали йўқ ва модда ҳам қадимий, азалий, унинг аввали йўқ, дейишаётганлар айтишмоқдаки: «Олам ўзидан бошқага муҳтож эмас, балки у бундан беҳожат. Чунки оламдаги мавжуд нарсалар модданинг турли суратларидан иборат, демак, улар ҳаммаси модда. Баъзисининг баъзисига бўлган эҳтиёжи уларнинг муҳтожлигини билдирмайди. Чунки нарсанинг ўзига муҳтожлиги эҳтиёж эмас, балки у ўзи билан бошқа нарсадан беҳожат бўляпти. Шунга кўра модда азалий бўлиб, унинг аввали йўқ. Демак, олам ўзи билан бошқадан беҳожат бўлиб, азалийдир».
Бу гапга икки тарафдан жавоб бордир. Биринчиси, бу оламдаги мавжуд нарсаларда якка ҳолда ҳам, жамланган ҳолда ҳам йўқдан пайдо қилиш, яратиш қудрати йўқ. Масалан, битта нарса йўқдан пайдо қилиш, яратишдан ожиз. Худди шундай нарсалар унга бир ва бир неча тарафдан келиб қўшилса ҳам ожиз бўлиб қолаверади. Уларнинг яратишдан ожизлиги зоҳир нарсадир. Демак, у азалий эмас. Чунки азалий нарсада ожизлик сифати бўлмай, йўқдан пайдо қилиш, яратиш сифатлари мавжуд бўлиши керак. Яъни, у азалийлиги учун пайдо бўлган нарсалар яралишида унга суяниши керак. Шунинг учун олам азалий ва қадимий эмас. Чунки у яратишдан ожиздир. Бир нарсада йўқликдан яратишга қудратнинг йўқлиги унинг азалий эмаслигига аниқ далилдир. Иккинчидан, юқорида айтиб ўтганимиздек, бир нарса бошқа бир нарсанинг ҳожатини тўсиш учун муайян нисбатга муҳтож. Бунинг баёни қуйидагича:
Масалан, «алиф» «бе»га муҳтож, «бе» «жим»га муҳтож, «жим» «алиф»-га муҳтож ва ҳоказо. Буларнинг бир-бирига муҳтожлиги уларнинг ҳар бири азалий эмаслигига далилдир. Бир-бирини тўлдириши ёки бири-бирининг ҳожатини тўсиши ўз-ўзидан бўлмайди. Балки муайян нисбатга мувофиқ юз беради. Бир нарсанинг комиллиги мана шу тартибга мувофиқ ҳолда ёки ундан ташқарига чиқишдан чорасиз ҳолда бўлади. Демак, комил нарса ўз ҳожатини тўсиб, ўз ҳолича комил бўлгани йўқ. Балки бошқа тарафидан қўйилган, бўйсунишга мажбур этилган тартиб асосида ҳожатини тўсди. Бундан келиб чиқадики, комил нарса ва уни комил қилган нарса бир-бирининг ҳожатини тўсиш учун уларга муайян тартибни белгилаб берадиган зотга муҳтож бўляпти. Улар бу тартибга қарши чиқолмайди ва бу тартибсиз бир-бирининг ҳожатини тўсолмайди. Улар бу тартибни белгилаётган Зотга муҳтождир. Демак, нарсалар ҳаммаси бир-бирини тўлдирса-да, ўзидан бошқага, яъни уларни муайян тартибга бўйсунишга мажбур қилувчи Зотга муҳтождир. Масалан, сув музга айланиши учун ҳароратга муҳтождир. Сув модда, ҳарорат ҳам модда, муз ҳам модда. Модда бошқа суратдаги моддага айланиши учун моддага муҳтож, яъни ўзига мухтож бўляпти, бошқасига эмас, дейишади. Лекин воқелик бундан тамоман бошқача, чунки сув музга айланиши учун умуман ҳароратга эмас, балки муайян даражадаги ҳароратга муҳтож. Ҳарорат битта нарса. У муайян даражадагина таъсир ўтказиши ҳароратдан бошқа нарса. Таъсир ўтказиш учун ҳароратга, таъсирланиш учун сувга қўйилаётган муайян нисбат сувдан келаётгани йўқ. Чунки у ҳолда сув ўзи хоҳлагандек таъсирланиши мумкин эди. Ҳароратдан ҳам келаётгани йўқ. У ҳолда ўзи хоҳлагандек таъсир ўтказган бўларди. Яъни модданинг ўзидан келаётгани йўқ. У ҳолда ўзи хоҳлаганидек таъсир ўтказишга, ўзи хоҳлагандек таъсирланишга қодир бўларди. Балки бу нисбат моддадан бошқа нарсадан келяпти. Демак модда, таъсир ўтказиш ёки таъсирланиш учун, унга мана шу нисбатни белгилаб берадиган Зотга муҳтож бўляпти. Модда ўзидан бошқага муҳтож бўляпти, демак у азалий эмас. Чунки азалий нарса бошқага муҳтож бўлмайди. У бошқадан беҳожат бўлиб, нарсалар ҳаммаси унга суяниши керак. Модда ўзидан бошқасига муҳтожлиги унинг азалий эмаслигига ва бошқага махлуқ эканлигига аниқ далилдир. Оламга бир назар ташлаш билан инсон нарсаларни вужудга келтириш, хоҳ у маконни эгаллайдиган нарса, хоҳ қувват бўлсин, ҳис билан идрок қилинадиган нарсалардан ва мана шу нарсалар ўртасидаги муайян тартиблардан вужудга келишини идрок қилади. Бу оламдаги бирор нарса ўзини йўқликдан вужудга келтиролмайди. Оламдаги бирор нарса вужудга келаётганда муайян нисбатнинг ҳукмисиз вужудга келмайди, яъни бу оламда муайян тартибсиз йўқдан вужудга келган бирор нарса йўқ. Демак, оламда пайдо бўлаётган ва пайдо бўлган нарсалар азалий ҳам, қадимий ҳам эмас. Пайдо бўлаётган нарсаларни текширсак, улар ҳис орқали идрок қилинадиган моддалардан вужудга келаётгани ва улар вужудга келишда муайян нисбатга бўйсунаётгани равшандир. Ҳамда вужудга келган нарсалар йўқликдан вужудга келтиришга ожизлиги ва ўзига мажбур қилинган муайян тартибга бўйсуниши аёндир. Бу тартиб унинг ўзидан келиб чиқмайди. Акс ҳолда уни тарк қилиш, унга бўйсунмасликка қодир бўларди. Демак, у бошқа тарафидан келяпти. Оламдаги ҳис орқали идрок қилинадиган нарсаларнинг ожизлиги, яъни олам йўқликдан яратишга ожизлиги ва бошқа тарафидан келган тартибга мажбуран бўйсуниши, олам азалий ҳам, қадимий ҳам эмас, балки азалий ва қадимий бўлган Зотга махлуқ эканлигига аниқ далилдир. Баъзилар айтадики, яратиш бу миқдорлаш ва шакллантиришдир. Бу билан улар йўқдан бор қилувчи Холиқни инкор этадилар. Бу сўзнинг маъноси шуки, ҳис орқали идрок қилинган нарсалар ва уларга белгиланган муайян тартиб - бу иккиси яратувчидир. Чунки миқдорлаш ва шакллантириш ҳис қилиб идрок қилинган нарса ва унга бошқа тарафидан келган муайян тартиб бўлсагина вужудга келади. Бу эса яратишни шу икки нарсага, яъни «ҳис қилиб идрок қилинган нарсалар ва муайян тартиб»га боғлиқ қилиб қўяди. Демак, бу иккиси яратувчи бўляпти, дейдилар. Бу уларнинг «яратиш - миқдорлаш ва шакллантириш», деган сўзининг маъносидир. Бу сўз мутлақо ботил, чунки муайян тартиб нарсалардан ҳам, бу тартибнинг ўзидан ҳам келиб чиқмайди. У ҳис қилиб идрок қилинган нарсаларга идрок қилинмайдиган Зот тарафидан белгиланган. Бу билан миқдорлаш ва шакллантириш яратиш эмаслиги аён бўлади. Чунки унинг ўзи билан йўқдан бор қилиш маҳолдир. Билъакс, ҳис ва идрок қилиб бўлмайдиган бошқа бир Зот мавжудки, у ҳамма нарса учун муайян тартибни белгилаб беради ва яратиш вужудга келади. Бу билан миқдорлаш ва шакллантириш яратиш эмаслиги, унинг ўзи билангина яратиш содир бўлмаслиги аён бўлади